Travma sonrası büyüme
TRAVMA SONRASI BÜYÜME
TSB’nin olduğu bireylerin özeliklerinin bilinmesi, travma mağdurlarının bu süreçten güçlenerek çıkmalarına dayanak olunması açısından değerlidir. Ayrıyeten, ruhsal travma ile ilgili alan yazında travma sonrası gerilim belirtileri ve TSB kavramlarının çok az sayıda araştırmada bir ortada ele alındığı görülmektedir. Bu derleme, TSB kavramını açıklamak emeliyle hazırlanmıştır.
Öz
Travma, gerçek bir vefat yahut mevt tehdidinin bulunduğu, fizikî yahut yaşamsal bütünlüğe ait bir tehdidin meydana geldiği ve kişinin mevcut baş etme prosedürleri ile üstesinden gelemediği olağan dışı olaylar olarak nitelendirilmektedir. Travmatik olayların olumsuz hem fizikî sonuçları hem de anksiyete, depresyon, alkol ve unsur bağımlılığı, intihar ve travma sonrası gerilim bozukluğu üzere çeşitli ruhsal sonuçları da bulunmaktadır. Travmatik sürecin, kişinin çaresizlik ve güçsüzlüğü ile yüz yüze gelmesi durumu olduğu belirtilmektedir. Travmatik olayların bireylerin bağ kurma, anlamlandırma ve denetleme duyumlarını, var olan başa çıkma sistemlerini olumsuz tarafta etkilediği ve kişinin uç noktada çaresizlik ve dehşet yaşamasına yol açtığı bilinmektedir. Her travmatik olayın tüm bireylerde birebir tesir ve sonuca neden olmadığı dikkat çekmektedir. Travmanın bireyler üzerinde olumsuz tesirlerinin bulunduğu bilinmekle bir arada; tıpkı vakitte travmatik olaylara maruz kalan insanların travmatik olayla gayretlerinden yeterli sonuçlar ortaya çıkabileceğini gösteren çalışmalara da rastlanmaktadır. Travma sonrası ortaya çıkan tüm reaksiyonların olumsuz olmadığı görülmekte ve bu durum travma sonrası büyüme (TSB) olarak isimlendirilmektedir. TSB’nin olduğu bireylerin özeliklerinin bilinmesi, travma mağdurlarının bu süreçten güçlenerek çıkmalarına takviye olunması açısından kıymetlidir. Ayrıyeten, ruhsal travma ile ilgili alan yazında travma sonrası gerilim belirtileri ve TSB kavramlarının çok az sayıda araştırmada bir ortada ele alındığı görülmektedir. Bu derleme, TSB kavramını açıklamak gayesiyle hazırlanmıştır.
Anahtar Sözler: Travmatik yaşantı, travma sonrası büyüme, travma mağduru
Travmatik yaşantılar, gerçek bir vefat ya da vefat tehdidinin yaşandığı, ağır yaralanmanın yahut bedensel bütünlüğe yönelik bir tehdidin meydana geldiği ve kişinin kendisinin yaşadığı yahut şahit olduğu olaylar olarak tanımlanmaktadır (APA, 1994). Öztürk (2017) travmatik yaşantıların, ruhsal açıdan sarsıntı, sel üzere doğal felaketler, savaşlar, cinsel ya da fizikî taarruza uğrama, azap, cinsel taciz, çocuklukta yaşanan istismar, trafik kazaları, iş kazaları, hayatı tehdit eden bir hastalığın teşhisinin konması, tehlikeli bir olaya şahit olmak üzere zorlayıcı ve kişinin başa çıkma yeteneğini olumsuz istikamette etkileyen travmatik olayları kapsadığını belirtmektedir. Emsal biçimde Yüksel (2000) de, travmatik yaşantıların, hayatın olağan akışı esnasında meydana gelen ve bireylerin başa çıkma sistemlerini devre dışı bırakarak onların hayata ahenklerini olumsuz tarafta etkileyen yaşantılar olduğunu söz etmektedir.
Travmatik olayların sıradan talihsizliklerden farklı olarak, ekseriyetle mağdurların ömrüne yahut bütünlüğüne ait tehditler içerdiği ve bireyler üzerinde bedensel ve ruhsal istikametten değerli ve tesirli yaralanma belirtilerine yol açtığı görülmektedir (Mum,2011; Sargın ve Akdan, 2016). Travma sırasında bireylerin yıkıcı bir güç tarafından çaresiz hale getirildiği dikkat çekmektedir. Bunlara paralel olarak Lider ve Tural (2004) da ruhsal travmanın, insanın güçsüzlüğü, zayıflığı ve çaresizliği ile yüzleşmesi durumu olduğunu belirtmektedir.
Herman’ nazaran (1992) bu tarafıyla travmatik yaşantılar, insanlara denetim, bağ kurma ve mana duygusu veren olağan davranış sistemini alt üst etmektedir. Bu bağlamda ruhsal travmanın, bireylerin ömürlerinde değişiklik yapmalarını gerekli kıldığı ve bireyler açısından tekrar ahengi gerektirdiği savunulmaktadır (Coddington, 1972). Bunların yanı sıra, travmatik olaylar karşısında şahısların gösterdikleri yansıların farklılık gösterdiği dikkat çekmektedir. Kılıç (2003), travmatik yaşantıların çeşitli olumsuz tesirlerinin olduğunu ve travmatik olayların fizikî sonuçlarının yanı sıra anksiyete, depresyon belirtileri, alkol ve unsur bağımlılığı yahut berbata kullanımı, intihar ve travma sonrası gerilim bozukluğu üzere çeşitli ruhsal sonuçlarının da bulunduğunu savunmaktadır.
Düzenlenen çalışmalarda, travmatik yaşantıların birden fazla vakit önemli derecede ruhsal gerilime yol açmasına karşın, tıpkı vakitte travmaya maruz kalanların travma ile gayretlerinin sonucunda olumlu ruhsal değişimlere neden olabildiği görülmüştür (Slyke, 2014). Bunlara ek olarak İnci ve Boztepe (2013), farklı inanç sistemlerinde de acı çekmenin insanı değiştirdiği ve olgunlaştırdığı konusunda inanışların bulunduğunu vurgulamaktadır. Misal halde Tedeschi, Park ve Calhoun (1998), varoluşçu ideolojide yer alan Kierkegaard ve Nietzsche üzere düşünürlerin fikirlerini temel alarak travmatik yaşantıyı, şahısların hayatın manasını sorguladığı bir tecrübe olarak nitelendirmektedir. Sawyer ve Ayers (2009) tarafından gerçekleştirilen araştırmada, bireylerin %30 ile %90’ ının travmadan sonra kimi olumlu değişimler bildirdikleri görülmüştür. ‘Travma sonrası büyüme (TSB)’, ‘güçlenme’, ‘travma sonrası gelişim’ ve ‘strese bağlı gelişim’ üzere kavramlar, travma sonucunda gerçekleşen olumlu durumlar olarak tabir edilmektedirler (Calhoun ve Tedeschi, 1999; Özlü, Yıldız ve Aker, 2010).
Bunların yanı sıra Shakespeare-Finch ve öbürleri (2003) de travma tecrübesinin, öncelikler, hayatın manası, alakaların uygunlaştırılması ve şahsî güçlenme algısı üzere kıymetli olumlu değişikliklerin meydana gelmesinde tesirli olduğunu savunmaktadır. Bir birey tarafından travma ile gayret sonucu bildirilen olumlu ruhsal değişimler olarak nitelendirilen ve TSB olarak da bilinen bu olumlu değişimler, yeni perspektiflerin gelişimini ve ferdî büyümeyi içermektedir (Zoellner ve Maercker, 2006; Kleim ve Ehlers, 2009).
TSB kavramı; zorlayıcı hayat olayları ile çaba sonucunda gelişen olumlu istikametteki ruhsal değişiklikler, travmatik bir olay ve olayla çaba gayretleri sonrasında ortaya çıkan olumlu bilişsel, duygusal, davranışsal dönüşüm (Özlü, Yıldız ve Aker, 2010) yahut bireyin kendisinin ya da bir yakının vefatıyla yakından alakalı bir hayat krizine karşı uğraş etmesi sonucu meydana gelen ruhsal olumlu değişim (Calhoun ve Tedeschi, 1999; Tedeschi ve Calhoun, 2004) olarak tanımlanmaktadır. Zoellner ve Maercker (2006) ise TSB’yi, travmatik gerilim ile başa çıkmanın sonucunda gelişen bir baş etme sistemi olarak kıymetlendirmektedir. Bu doğrultuda, TSB’nin gerilimli ömür olaylarından ziyan görmemeyi değil, bu olaylar sonucunda gerçekleşen olumlu değişimi söz ettiği görülmektedir (Tedeschi ve Calhoun, 2004).
TSB’nin hayata karşı daha büyük bir isteklilik, öncelikleri değiştirme algısı, öbür bireyler ile daha yakın bağlantılar kurma, daha büyük bir ferdî güç, bireyin omurundaki yeni imkanların farkına varması ve manevi gelişim üzere durumları kapsadığı belirtilmektedir (Lykins ve öbür., 2007). Buna paralelel olarak düzenlenen kimi araştırmalarda da, TSB’nin bireyin kendilik algısı üzerindeki olumlu değişim, başka beşerler ile alakalarda ve ömür ideolojisinde değişim üzere boyutları içerdiği belirtilmektedir (Garland ve öteki., 2007; Özlü, Yıldız ve Aker, 2010). Ayrıyeten TSB sürecinin, bireyin dünyayı anlamasına ve omurdaki yerini sorgulamasına yol açabilecek büyük bir yaşamsal krizden sonra başladığı ve çeşitli değişkenlere bağlı olarak farklı gelişim gösterdiği görülmektedir (Yılmaz, 2006). TSB ile ilgili yürütülen çalışmalar incelendiğinde, TSB’nin öncelikle sarsıntılar ve öteki doğal afetler üzere travmalara maruz kalan bireyler ile çalışıldığı görülmektedir (Guo ve öteki., 2004; Karancı ve Acartürk, 2005). Daha sonra, TSB kavramının sıhhat alanında çalışıldığı dikkat çekmektedir. TSB çalışmalarına kanser, koroner arter hastalığı üzere hayatı tehdit eden hastalıklar yaşayanlar bireylerde (Nenova ve öteki., 2013; Sarısoy, 2012) ve çocuklarında sıhhat problemleri olan ebeveynlerde (Elçi, 2004; Boztepe, İnci ve Tanhan, 2015) daha fazla yer verildiği göze çarpmaktadır. Bunlara ek olarak, doğal afetler, vefat kaynaklı kayıp, savaş üzere birçok travmatik durumun akabinde ortaya çıkan TSB’nin, hayatın daha fazla takdir edilmesi ve önceliklerin yine kıymetlendirilmesi, daha yakın bağlar geliştirilmesi, kişinin kendi gücünün daha fazla farkına varması, yeni imkanların fark edilmesi ve ruhsal olarak gelişim olmak üzere yaşantıdaki beş farklı alanda gerçekleşen değişikliklerle açıklandığı görülmektedir (Tedeschi ve Calhoun, 2004; Tedeschi, Park ve Calhoun, 1998). Benzeri formda King ve Hicks (2009) tarafından yürütülen çalışmada da, TSB sonucunda ömrün değerinin daha güzel anlaşılması, yakın münasebetler, yeni imkanların farkına varılması, ferdî gücün artması ve maneviyatta olumlu tarafta değişim olmak üzere beş temel alanda bariz ölçüde değişim gerçekleştiği bulunmuştur.
Travmatik olay sonucunda ömrün değerinin daha uygun anlaşılması, önceliklerde değişim ve ömrün sahip olunan farklı istikametlerinden zevk alma olarak nitelendirilmektedir (Slyke, 2014). Bu bağlamda İnci ve Boztepe (2013), şahısların hayatını daha çok takdir etmesi ve önceliklerini değiştirmesi ile evvelden fark etmedikleri günlük hayatın kesimi olan şeylerden daha fazla zevk almaya başlayabileceklerini belirtmekte ve bu sayede günlük hayatın rutinlerinin dışına çıkabileceklerini, önceliklerini kıymetlendirerek hayatlarını kendileri için daha manalı ve doyumlu hale getirebileceklerini savunmaktadır. Bunun yanı sıra, bireylerin travmatik yaşantı sonrasında yakın alakalarına daha çok paha vermeye başlayabildikleri ve “kötü gün dostları” ile daha da yakınlaşabildikleri görülmektedir. Ayrıyeten Tedeschi ve Calhoun (2004), travmatik tecrübenin bireylerde “bunun üstesinden geldiysem, her şeyin üstesinden gelirim” kanısının gelişimine yol açtığını savunmaktadır. TSB ile bağlantılı düzenlenen bir öbür çalışmada, travma mağdurlarının diğerleri ile daha derin ve manalı ilgiler kurmayı sağlayan şefkat ve empati seviyelerinde artış olduğu gözlemlenmiştir (Slyke,2014), Başka çalışmalardan elde edilen bulguları dayanaklar formda Sheikh (2008) de, yüksek seviyede TSB gösteren travma mağduru bireylerde yeni olasılıkların tanınması ve şahsî güçte artış üzere durumların görülebileceğini savunmaktadır. Örneğin; birey daha yüksek seviyede öz-yeterlilik ya da mahzurları aşma yeteneğine daha güçlü bir inanç gösterebilir. Birebir birey, travma sonrası kıymetlerde bir değişim yaşayabilir ve geleceğe yönelik daha tatmin edici bir yol belirleyebildiğini fark edebilir. Son olarak, travma mağdurlarının, maneviyatta olumlu bir değişim yaşayabildikleri, kendilerini dini bağlılıklarına bakılmaksızın kendilerinden daha güçlü bir şeyle bağ kurma konusunda daha yetenekli olarak algıladıkları gözlemlenmektedir (Sheikh, 2008).
Bunların yanı sıra, travmatik bir tecrübe yaşamış olan her şahısta TSB gerçekleşmediği; travmatik tecrübe yaşamanın TSB için kâfi olmadığı dikkat çekmektedir. Travmatik olay dışında, ferdi özelliklerin (başa çıkma stratejileri, kendine güven), çevresel kaynakların (sosyal takviye, maddi kaynaklar) ve travmatik olaya ait değişkenlerin de TSB oluşmasında tesirli olduğu vurgulanmaktadır (Park, 1998; Abraido-Lanza, Guier ve Colon, 1998). Tedeschi ve Calhoun (2004), travmatik tecrübe sonucunda büyümenin gerçekleşmesi için öncelikle olayın sarsıcı bir olay olması ve kişinin bu travma ile çaba etmesi gerektiğini savunmaktadır. Bunlara ek olarak, TSB ile ilgili düzenlenen çalışmalarda demografik bilgiler ve olaylar ile bağlantılı farklılıklar olduğu gözlemlenmiştir (Slyke, 2014). Çalışmalardan elde edilen bulgular sonucunda, bayanların erkeklere oranla ve genç yaştaki bireylerin yaşça daha büyük olanlara kıyasla daha fazla büyüme gösterdiği dikkat çekmektedir (Linley ve Joseph,2004). Ayrıyeten Linley ve Joseph (2004), TSB’nin yüksek gelir ve eğitim düzeyi ile bağlantılı olduğunu belirtmekte ve tehlikenin algılanan tehdidinin, travmanın tipi yahut ciddiyeti ile kıyaslandığında TSB üzerinde daha tesirli olduğunu savunmaktadır. Ayrıyeten, birçok kişilik özelliğinin TSB ile bağlantılı olduğu görülmektedir (Prati ve Pietrantoni, 2009). Kişilik özelliklerini ölçebilmek hedefiyle Benet-Martinez ve John (1998) tarafından geliştirilen ve Sümer ve Sümer (2005) tarafından Türkçe’ye uyarlaması yapılan Beş Faktör Kişilik Modeli’nin dışa dönüklük, tecrübeye açıklık ve yumuşak başlılık alt boyutlarının yüksek düzeydeki TSB; lakin yüksek düzeydeki nevrotiklik alt boyutunun düşük düzeyde TSB ile münasebet gösterdiği bulunmuştur (Sheikh, 2008). Buna paralel olarak Prati ve Pietrantoni (2009) tarafından yürütülen araştırmada da, yüksek düzeyde dışa dönüklük, tecrübeye açıklık ve yumuşak başlılık özelliklerini taşıyan bireylerin tesirli başa çıkma hünerlerine de sahip oldukları ve toplumsal dayanak arama yatkınlıklarının daha fazla olduğu görülmüştür. Tennen ve Affleck (1998) ise, kendine itimat, denetim odağı ve optimistlik üzere kişilik özelliklerinin travmatik yaşantılar ile TSB ortasındaki münasebet üzerinde tesirlerinin olduğunu savunmaktadır. Tedeschi ve Calhoun (2004), ruhsal sağlamlık (resilience), dayanıklılık (hardiness), optimistlik (optimism) ve tutarlılık algısı (sense of coherence) değişkenlerinin TSB ile bağlantılı olan kavramlar ortasında yer aldığını belirtmektedir. Ruhsal sağlamlık, “zor şartlar altında olumlu ve beklenmedik muvaffakiyetler kazanma ve sıra dışı şart ve durumlara ahenk sağlama becerisi” olarak tanımlanmaktadır (Fraser, Galinsky ve Richman, 1999). Dayanıklılık ise, güç yaşamsal tecrübeler karşısında bireylerin kendilerini toparlama gücü (Garmezy, 1991) ya da değişimin yahut felaketlerin başarılı formda üstesinden gelme yeteneği olarak da tanımlanmaktadır (Wagnild ve Young, 1993). Tedeschi ve Calhoun (2004), dayanıklılığı yüksek olan bireylerin hayata karşı meraklı, etkin ve ömür üzerinde bir çeşit denetim hissine sahip şahıslar olduklarını belirtmektedir. TSB ile ilişkilendirilen öbür bir kavram olan optimistlik, omurdaki birçok duruma karşı umutlu olmak yahut ömürde genel olarak âlâ şeyler olacağı beklentisine sahip olmak olarak tanımlanmaktadır (Tedeschi ve Calhoun, 1996). Bossick (2008), optimist bireylerin faal başa çıkma hünerlerini kullanmaya, durumun olumlu istikametlerine odaklanabilmeye eğilimli olduklarını ve böylelikle sahip oldukları güçlerini sorunla başa çıkmak ve yeni tahlil yolları bulmak için kullanabildiklerini savunmaktadır. Bunların yanı sıra, TSB ile alakalı olduğu düşünülen bir öbür kavram da tutarlılık algısıdır. Tedeschi ve Calhoun (2004), tutarlılık algısı yüksek olan bireylerin olayları çözümleyebilme, anlayabilme, başa çıkma ve mana çıkarabilme marifetleri sayesinde gerilimle baş etme konusunda yeterli bir pozisyonda olduklarını belirtmektedir.
Düzenlenen çalışmalara paralel olarak TSB ile alakalı değişkenlerin incelendiği bir öteki çalışmada, ümitsizlik ve travma sonrası gerilim değişkenlerinin de TSB’nin manalı yordayıcıları oldukları bulunmuştur (Kardaş ve Tanhan, 2013). Araştırmadan elde edilen bulgular, TSB ile travma sonrası gerilim ortasında düşük seviyede ve olumlu bir tarafta alaka olduğunu göstermektedir. Emsal halde Chan ve Rhodes (2013) tarafından Amerika’da yaşanan Katrina kasırgası sonrasında düzenlenen uzun devirli bir araştırmada da travma sonrası gerilim ile TSB ortasında olumlu istikamette manalı bir bağlantı olduğu saptanmıştır. Bu bağlamda, TSB yaşayan bireylerin tıpkı vakitte gerilim belirtilerini de yaşadıkları söylenebilir. Literatürde yer alan çalışmalar incelendiğinde, TSB ile travma sonrası gerilim ortasında müspet tarafta bir bağlantı olduğuna dair bulguların olduğu (Solomon ve Dekel, 2007); lakin bu iki değişken ortasında negatif bir bağlantı bulunduğunu (Frazier, Conlon ve Glaser, 2001) ya da rastgele bir manalı münasebet olmadığını gösteren bulguların (Salsman ve öteki., 2009) da yer aldığı dikkat çekmektedir. Araştırmacılar, bu iki durumun tıpkı anda görülebildiğini ve birbirinden farklı sonuçlar olarak kıymetlendirilmesi gerektiğini savunmaktadır (Ano ve Vasconcelles, 2005; Gerber ve başka., 2011; Harris ve öbür., 2008).
Kira ve başkaları (2013) tarafından düzenlenen çalışmada, düşük yahut yüksek seviye gerilimin yüksek büyümeyi yordamadığı; lakin, orta seviye gerilimin TSB’yi yordayan bir değişken olduğu görülmüştür. Bu doğrultuda, rastgele bir travmatik yaşantı sonrasında orta seviye gerilim yaşayan bireylerin TSB yaşama oranlarının daha yüksek olduğu düşünülebilir. Bunlara ek olarak, travmatik olaydan sonra geçen mühlet değişkeninin TSB ile travma sonrası gerilim seviyesi ortasındaki ilgide kıymetli rolünün olduğu düşünülmektedir (Kardaş ve Tanhan, 2013). Teodorescu ve öbürleri (2012) tarafından çeşitli ülkelerde travmatik yaşantılara maruz kalmış mülteciler üzerinde yapılan bir araştırmada, maruz kalınan travmatik olay sayısının ve travmatik olaydan sonra geçen müddetin uzunluğunun TSB’yi yordayan değişkenler olduğu bulunmuştur. Düzenlenen çalışmada, TSB ile travma sonrası gerilim bozukluğu (TSSB) ortasında orta seviyede ve negatif tarafta manalı bir alaka olduğu görülmüştür. Araştırmacılar bu durumun, ortadan geçen müddetin uzunluğunun büyüme ile olumlu, davranış problemleri ile negatif istikamette alakalı olmasından kaynaklandığını savunmaktadırlar (Teodorescu ve öteki., 2012). TSB ile alakalı olduğu düşünülen bir öbür değişken de ümitsizliktir. Kardaş ve Tanhan (2013) tarafından düzenlenen çalışmada, ümitsizlik değişkeninin TSB üzerinde başat tesirinin olduğu görülmüştür. Elde edilen bulgulara nazaran, ümitsizlik seviyesi yükseldikçe TSB seviyesi düşmekte; lakin ümitsizlik seviyesi düştükçe TSB seviyesi yükselmektedir. Bu durum, TSB’nin ümitsizlik ile negatif istikamette bağlantılı olduğunu göstermektedir. Dürü (2006) tarafından yapılan araştırmada da, ümitsizliğin TSB’ yi negatif tarafta yordadığı saptanmıştır.
Umut teorisine nazaran, bireylerin umut yatkınlığı erken çocuklukta meydana gelmektedir (Slyke, 2014). Creamer ve başkaları (2009) tarafından umudun travma mağdurları üzerindeki değerini incelemek maksadıyla düzenlenen çalışmada, çocukluk çağı travmasının yetişkinlikte umut düzeyinin ve travmatik yaşantı sonrasında gerçekleşen TSB’nin düşük olması ile bağlı olduğu bulunmuştur. Bu bağlamda, çocukluk çağı travması yaşamayan bireylerin yetişkinlikte yaşadıkları travma sonrasında TSB yaşama olasılıklarının daha fazla olduğu söylenebilir.
Özetle, TSB kavramı epeyce gerilimli bir durum sonrasında gerçekleşen olumlu ruhsal değişimi nitelendirmektedir. Hem vücudumuz hem de zihnimiz, karşılaşılan olay sonucunda birçok alışılmadık reaksiyon vermekte; tıpkı vakitte da kendini yenileme gayreti içerisine girmektedir. Birtakım bireylerin bu uğraşları daha fazla iken kimilerinin ise bu yenilenmeyi daha az başarabildikleri görülmektedir. Travmanın bireyde yaratacağı etkiyi belirlemede, bireyin yaşadığı ortamın destekleyici olup olmaması, bireyin toplumsal takviye kaynakları ile bu dayanak kaynaklarından yararlanabilmesinin kolaylığı yahut zorluğu epeyce tesirlidir. Travmayı bir zelzele olarak değerlendirirsek, büyümeyi de sarsıntı sonrası enkazın kentten kaldırılması olarak nitelendirebiliriz. Zelzelelerin akabinde yeni bir hayat kurmak, umutsuzluklarımızı yeni umutlarla değiştirmek, kayıplarımızın yerini yenileriyle doldurmak mümkündür.
