Çokça Rezillik İçerir: Dürüstlük Araştırmasında Dürüst Olmayan İki Bilim Beşerinin Sansasyonel Hikayesi
Emin değilim fakat insanlığın galiba bir dürüst olamama sorunu kelam konusu. Toplumsal bilimlerden dinî inançlara, ruhsal öğretilerden ferdî gelişim çalışmalarına her yerde ortak emellerden biri de insanların daha dürüst olmasını sağlamak.
Ortada bu türlü bir sorun olmasa herhâlde kimse olmayan bir sorunu çözmeye çalışmazdı. Pekala dürüstlük üzerine yapılmış en büyük akademik çalışmalardan birinin hiç de dürüst olmadığını söylesem ne düşünürdünüz?
Dürüstlüğün araştırmacısıyla tanışın:
Dan Ariely adlı akademisyen ile başlayan öykümüz, kendisinin çizgi roman orijiniyle başlıyor. Gençliğinde bir gençlik örgütünün hareketlerine katılan Ariely, o hareketlerden birinde yüzünün ve bedeninin büyük kısmını yakıp yıllarca hastanelerde kalıyor.
Bu süreçte hastanedeki hemşirelerin ne kadar da hasta psikolojisinden uzak olduğunu düşünüyor ve güzelleşince psikoloji eğitimi almaya başlıyor. Sonrasında bilişel psikoloji doktorası ve işletme doktorası yaptıktan sonra da MIT’de dürüstlük üzerine çalışmalarına başlıyor.
Vardığı kanı ise şu: “İnsan, fırsat verilirse kendi çıkarını korumak için hile yapar.” Bu hilenin hudutları vardır lakin hilenin kendisi büsbütün sıfırlanmaz. Bir de beşerler kendilerini yeterli biri olarak görmek istediğinden kendilerine ket vururlar.
Kendisinin ismini birinci duyurduğu çalışması ise “Dürüst insanların sahtekârlığı” isimli bir makale. İşte kendisi bir imtihan yapıyor, öğrencilere de diyor ki kendi kendinizi notlayacaksınız.
Sınıfın yarısına diyor ki “Notlama yapmadan evvel On Emir’i hatırlayın.”, kalan yarısına da ahlak açısından etkisiz bir vazife veriyor, atıyorum “En sevdiğiniz yemeği düşünün.” falan diyor. Sonra da öğrencilere hile yapma fırsatı verilip müşahede yapılıyor.
Sonuç ne pekala? Yemek düşünenler basıyor kendilerine yüksek puanı, fırsatını bulmuşken hile yapıyor. O denli bu türlü değil hem de, yüzde 50 daha fazla not veriyorlar kendilerine.
Ya kalanlar? Aaa, onlar ahlaklı ama lütfen, hiç o denli şeyler yaparlar mı? Minnoş onlar be. Sıfır hile var. Bu makale 3700’den fazla alıntı aldı.
Peki Ariely’nin tek sorunu bu mu?
Yani bir sefer yaptığınızda bu testi misal bir sonuçla karşılaşabilirsiniz. Birebir testi daha büyük örneklemle yaparsanız, mesela 50 tane sınıfta denerseniz daha uygun sonuçlar bulursunuz.
Zaten p-değeri diye bir şey vardır ve araştırmanızda bu p-değerinin 0.05’in altında olması gerekir, bulgularınıza en az yüzde 95 güvendiğiniz manasına gelir bu. Ariely tek bir çalışma yapmıyor lakin kendisinin yükselişi de düşüşü de bu çalışmadan bağımsız gerçekleşmiyor.
Dedik ya Ariely dürüstlük üzerine araştırmalar yapıyor, bir sigorta firmasıyla birlikte bir dürüstlük çalışmasına imza atıyor. Çalışmaya nazaran insanlara evvel “Verdiğim bilgiler doğrudur.” kutucuklarını işaretletmek, sonra işaretletmekten çok daha dürüst cevaplar almamızı sağlıyor.
Formunda bu kutular üstte olanlar “Aman palavra söylemeyeyim.” diyerek nitekim gittikleri kadar kilometre yazıyor. Kutular altta olan formları dolduranlar ise daha baştan “Kilometreyi az yazayım, sigorta az ödeyeyim.” mantığında olduğu için onlar sıktıkça sıkıyor.
Dürüstlük meselesini bedavaya çözen Ariely, bu çalışmayı her yerde anlatıyor fakat bilgileri falan kimseyle paylaşmıyor. Kendisinin şöhretinden de kaynaklı olarak kimse bu deneyleri tekrarlamaya çalışmıyor. (Bu durumun çok bilimsel münasebeti ise araştırma yapmak için kaynak olmamasıdır genelde.)
Ariely bu esnada TED konuşmalarına mı çıkmıyor, kitaplar mı yazmıyor, televizyon televizyon mu gezmiyor? Milyon dolarları da toparlamaya devam ediyor.
Kimse bu adama dur demiyor mu?
İlk başlarda Ariely oldukça rahat ancak vakitle dikkatleri üzerine çekmeye de başlıyor. Bir müddet sonra ise karşısına en büyük rakibi çıkıyor: Brian Nosek. Nosek kral, Nosek büyük adam, Nosek kolpa araştırmaların peşine düşmekten çekinmeyen Many Labs projesinin kurucusu.
Amaçları da en sansasyonellerinden 100 araştırmayı test etmek. Many Labs’ın birinci kademede test ettiği 100 araştırma, hem de yepyeni araştırmacıların da iş birliği ile yapılmasına rağmen yalnızca %36 oranında tekrarlanabilir çıkıyor. Onlarda da çıkan sonuçlar, makalelerdeki kadar büyük tesirlere sahip değil. Alandan alana nazaran de bu oranlar değişiklik gösterebiliyor.
Neyse, Nosak “Tekrarlanabilirlik krizi” isimli krizi de yarattıktan sonra Ariely’nin araştırmasını da yine yapmaya başlıyor. On Emir ile ilgili çalışma, değil tekrarlanmak tam aksi tarafta sonuçlar veriyor.
Ariely de “Tamam da birinci çalışmadaki bilgileri ben toplamadım, şu üniversiteden şu hoca topladı.” diyor ancak o hoca da çıkıp demesin mi “Biz o denli bir çalışma yapmadık, olsa bilmez miydim?” diye? Sonra da Ariely ile bu zat-ı muhteremin yazışmaları ortaya çıkıyor.
Ariely daima olarak da profesöre mail atıyor, “Şu araştırmadaki araştırma görevlisinin ismi neydi, dataları neredeydi?” diye, delirtiyor kadıncağızı. Bu esnada ağız değiştirmeyi de ihmal etmiyor, “Verileri oradan topladık lakin MIT’de işledik.” demeye başlıyor. Asistan ortada yok olağan. Sonuçta ortada kanıtlanmış bir şey olmadığı için yalnızca makale geri çekildi.
Neyse, bu esnada öykümüzde yeni karakter açılıyor. Bu karakterimiz ise Francesca Gino.
O da bir yıldız ve İtalya’dan gelip Harvard’a girmiş bir araştırmacı. İkisi bir ortaya gelip tıpkı alanda çalışırlarken durum daha da dramatik hâle geliyor.
Ariely’nin saha çalışmasında dürüstlük %10 artarken, Gino ablamızın öğrencilerle yaptığı çalışmalarda ise palavra söyleme oranları %80’lerden %30’lara düşüyor; palavranın da boyutu küçülüyor, halk ortasındaki tabirle ufak atılıyor ki civcivler de yesin.
Gino ve Ariely’nin araştırmaları elbette ki daha sonradan test ediliyor lakin sonuçlar hiçbir vakit makalelerin bulgularını desteklemiyor. Bu da kuşkuları arttırıyor.
Kaş yaparken göz çıkarmak!
Aslında Gino ve Ariely, dürüstlük çalışmaları üzerine dönen tartışmalardan sonra diğer araştırmacılarla birlikte daha büyük kapsamlı bir çalışma daha yapıyorlar ve diyorlar ki “Evet, o tesirler çok da gerçek değilmiş ancak bakın biz ne kral insanlarız ki yanılgımızı da kabul ediyoruz, resmen dürüstlükte de bu türlü marka bireyleriz.”
Unuttukları nokta ise birinci çalışmaların datalarının de artık ortalıkta olduğu. Sigorta deneyinde daha dürüst olan kümenin, aslında az araç kullanan bireylerden oluşurken öbür gruptakilerin en az 2 kat daha fazla otomobil kullandığı anlaşılıyor.
Ariely ise bu durum sorulduğunda “Ya metodolojik bir yanılgı olmuş” diyerek geçiştiriyor. Bu cins deneylerde olağan kurallar altında emsal özellikte kümeler kurulması gerekir. 20 yaşında, sigara içen gençlerin ciğerleriyle 94 yaşındaki sigara içmemiş insanların ciğerlerini karşılaştırıp “Bakın tütün mamülü nasıl da ciğer açıyor?” demek üzere bir şey bu hâlbuki.
Üstelik kanıtlanmış bir dolandırıcılık olmamasından dolayı bu şahıslar kürsülerini korudu, çalışmalarına devam etti, yalnızca bir-iki makaleleri değerini kaybetti, biraz da şöhretleri ziyan gördü ancak yılda birkaç milyon dolar kazanan beşerler için çok da büyük konu değildi bunlar.
Star akademisyenlerin tahtları sallanıyor.
Gino ve Ariely’nin birinci çalışmalarının dataları ortaya çıkınca bir doktora öğrencisi, kafayı takıyor bu ikiliye ve dataları uzun uzun inceliyor. İnceledikçe de öbür sıkıntılar buluyor. Bulduklarını da palavra yanlış datadan bıkmış üç genç profesörün kurduğu Data Colada isimli tertiple paylaşıyor.
Ariely’nin datalarında iki tane tutarsızlık var. Birincisi, olağan kaideler altında bu türlü bir araştırmada çan eğrisi üslubu bir grafik görmemiz gerekirken Ariely’nin araştırmasında market rafındaki süt kutuları üzere bütün kategorilerde emsal sayıda araç kullanan insan var.
İkincisi, size ya da bana biri “Bu sene arabayla/toplu taşımayla kaç kilometre yol yapmışsındır?” diye soru sorsa yuvarlak bir yanıt veririz. Buradaki beşerler sanki takometre kendierine takılı üzere son haneye kadar kilometre yazmışlar.
Data Colada bu makaleyi inceledikten sonra verilerin geçersiz olduğunu savunduğu bir makale yazdı. Araştırmacılar da hiç itiraz etmedi, hatta “Helal len, valla buldunuz.” diyerek makaleyi geri çektiler. Ariely, şirketi suçlarken şirket ise bu çalışmayı kullanmadıklarını, bir işe yaramadığını söyleyerek ortamdan uzaklaşmaya çalışıyor.
Devamlı suçlanmaktan bıkınca verdikleri bilgilerde ise öbür bir tutarsızlık var; şirket, çalışmayı sadece 6 bin otomobil için yapmış fakat Ariely’nin bilgilerinde 20 bin araba yer alıyor.
Daha berbatı, bu sayılar incelendiğinde sonuçlar tam karşıtı tarafta çıkıyor. Ariely bu durumu tespit eden arkadaşına da “Kanka kazara kolonların ismini değiştirmişim, onları değiştirirsen yanlışsız çıkıyor.” diyor. Bu esnada artık kabahati da sigorta firmasına atamıyor zira adamlar ihtar çekiyor, “Bir daha bize laf atarsan mahkemeye veririz seni.” diye.
Ariely “Belki benim takımımdan biri bilgilerle oynamıştır.” demeye başlıyor ancak meta veriye nazaran bilgileri son düzenleyen kullanıcının kullanıcı ismi danariely. Yani birileri beyefendinin bilgisayarına gizlice girip araştırmasına tam da araştırmasını kuvvetlendirecek datalar eklemiş olabilir. Hem de olağanda olan datanın neredeyse 2,5 katı kadar datadan bahsettiğimizi de hatırlatalım.
Sonrasında yapılan her incelemede Ariely, olur olmaz yerlerde atıp tuttuğuyla gündeme geldi. Bunlardan birinde, yaptığı bir çalışmada diş doktorlarını “daha fazla para almak için palavradan çürük bulmakla” suçladı.
Buradaki yanlışı ise ülkenin en büyük diş sigorta ağlarından birini kaynak vermesi oldu. Şirket bunu sorunca “Sizin orada birisi dedi ya, elimde bilgi yok.” diye kıvırmaya çaıştı, çalışma dediğine duyum dedi. Şirket bunu bile yalanlayıp “Yoo, biz o denli bir bilgi de toplamadık.” diyerek bir darbe vurdu. Sonrasında da “Kiminle konuştun?” diye sordular, Ariely onu da hatırlamıyor.
Bitti demediniz mi? Bitmemiş!
Bitmiyor. Bu kadar rezilliğin üstüne, Ariely devletten fon bulup akademik çalışmalarda dürüstlüğü incelemeye başlıyor. Yanında da Francesca Gino ile birlikte hem de. Bu çok ironik çalışma başlarken, Gino ve Ariely’nin açıkları da bulunmaya devam ediliyor.
Kamuoyu yansısı, yürütülen soruşturmalar derken Gino açığa alınmış durumda, Ariely ise Duke Üniversitesinde ders veriyor fakat soruşturması devam ediyor.
Bütün bunlar olup biterken Ariely ve Gino, ünlü ve zengin olarak yaşamaya devam ediyorlar. Bizimse fakat alanın en kıymetli isimlerinin bile gidip mitler uydurduklarını görmekten öteki talihimiz kalmıyor. Üstelik bu araştırmalar incelenmemiş olsalardı, kendileri söylemedikçe ortada tutarsız bir şeyler olduğunu göremezdik.
