BELGE HABER/TÜRK MİMARLIĞININ SERÜVENİ – Doç. Dr. Halil İbrahim Düzenli: “Mimarlık bir sanat işidir”
“İdrak ve İnşa: Turgut Cansever Mimarlığının İki Düzlemi”, “Trabzon Kent Mirası: Yer-Yapı-Hafıza” ve “Ufki Kent: Turgut Cansever’in İzinde” isimli çalışmalara imza atan Samsun Üniversitesi Mimarlık Bölümü Dekan Yardımcısı Halil İbrahim Nizamlı, “Yaklaşık “Zincirdir çok da henüz olmayan bir şeyi geliştirdik. Dahası bunun sanayisini ürettik ve teknolojisini kuşandık. Bu, betonarme dediğimiz olgudur. Bu türlü yaparak, bu coğrafyadaki bütün alternatifleri, neredeyse büsbütün ortadan kaldırıldı.” dedi.
Türk mimarlığının serüvenini, mimarlığın pratik yansımalarını ve mimari problemlere ait analiz tekliflerini AA muhabirine anlatan Doç. Dr. Düzenli, mekanın sabit değil dinamik bir süreç olduğunu idrak ederek, yeri tıkayan değil, kendini yerde açan bir mimariliğe değişiklik olduğunu dile getirdi.
Türk mimarlığı kavramsallaştırmasını geliştirmek, bir mimarlığın tarihini kullanarak onu kolaylaştırdığını, bununla birlikte her medeniyeti söz eden bir mimarlıktan bahsetmenin mümkün olduğunu belirten Sistemli, Türklerin ortaya koydukları yapıtlarla mimarlığın tarihini kullanarak onu daha değerli kıldıklarını ve bir yer işgal ettiklerini söyledi.
Düzenli, kelam konusu kavramın hudutlarının zamansal ve mekansal olarak nasıl tahsis edileceğinin değerli bir tartışmanın dikkati alınarak, “Büyük bir birleştirici olarak ‘Büyük Selçukluların, mimari tarihin kullanıldığı Mezopotamya’dan Maveraünnehir ve Anadolu içlerine kadar olan serüveni, aslında daha eski medeniyetlerle bağlantı kurdu ve kendi var ürettiği ne oranda Türk’tür ya da ne kadar yeni bir terkiptir?’ Bunlar, onun mimari eserinin üzerinden konuşulabilecek ve varlıklara sahip muhtevalara sahip olgulardır.” diye konuştu.
Modern Türk mimarlığındaki değişimleri anlamak için, öncelikle Avrupa’daki kırılmalara bakılması gerektiğini vurgulayan Tertipli, başlıkları kaydetti:
“Modern Avrupa, steril bir yer değildi, çağdaş Türk mimarisi de steril değildir. Örneğin, çağdaş Türk yapısının Anadolu’ya bakan yüzüyle Hindistan’daki durum ortasında oldukça farklı vardır. Bahsimizi biraz daha sonlandırıp, “Büyük bir medeniyet ve bakanlığıyla oldukça büyük bir devlet olarak Osmanlı’ya ve onun devamı olan Anadolu’da varlığı devam eden Türklerin çağdaşlığı nedir?’ olaylarına yansımasız buna karşılık, bütün dünyada yaşananlar burada da yaşanacaktır. 19. yüzyıl Avrupa’sında Rönesans, Eski Yunan ya da Roma’ya geri dönüşler olmuş ve neoklasik, neogotik biçimde tabirlerin kullanıldığına paralel olarak bir kriz sürecinde biz de şaşkınlık yaşıyoruz. Bir takım cereyanların devreye girdiği, geçmişte temas ettiğimiz coğrafyalarla aktarımımızın kesildiği, Avrupa’yla daha fazla iletişimin olduğu ‘yeni için geriye dönüşler çağından bahsetmek mümkündür.”
, mimar Kemalettin’den Vedat Tek’e kadar uzanan ekibin bir bayrak devraldığını aktararak, “Modern işlevlerle karşılık gelen bir durum ve biçim dünyasının eskiye göre yeni bir şeyler bedene gelen bir akım karşımızda. Bu, çağdaşlığın bizedik en değerli kısmıdır. Kabaca ‘1. Ulusal Mimari’ ya da ‘Osmanlı canlandırmacılığı’ olarak isimlendirilen bu evren, bizim büyük bir mimari bakiyenin üzerine oturduk, anıtsal ve kamusal yapılarımızda bir lisan oluşturmamız gerektiğini savunur. Bu lisan, CHP’nin bir kongre kitapçığında, ‘Usul beynelminel, üslup Türk’ sözünde lisana gelir. Sahiden de metot, dünyada neler oluyorsa onunla birlikte şekillenirken, üslup Osmanlılaştırmaya ya da Türkleştirmeye çalışılmaktadır. Bu, öbür alanlarda olan şeylerin mimarlıkta karşılığını bulduğu bir endişe. Denebilir ki birinci derece ve temel kırılma burada korunmasını talep ediyor. Burada mimarlık tarihi kitaplarından anlatımılardan büyüyen, Cumhuriyet’in eskiyici bir koddan istediği ve anıtsal yapıtlar üzerinden işleyen bir süreç kelam konusunu.” tabirlerini kullandı.
Sedat Hakkı Eldem’in öncülüğünde 1930 ve 1940’larda, eskiyi canlandırmaya çalışan “2. Ulusal Mimari” periyodunun kelam konusu olduğunu işaret eden Nizamlı, “Bunlara ek olarak 1960 sonrasında ve milletlerarası alanda gerçekleşen bir kırılmadan da bahsetmek mümkündür. Artık ekonomik modellerin öteki bir “Evreye girdiğimizde, üslup çağının bittiği, nevi şahsına münhasır bir sürü üslubun ortaya çıktığı ve bugüne kadar ulaşan büyük bir karmaşık yapı vardır karşımızda.” dedi.
Mimarlıkta yerin değerini, yer üzerine yerleşik atasözlerine tabirlere, hadislerden hadislere geniş bir dağarcık bulunduğunu lisana getirdi.
“İnsani varoluş ama yerle mümkündür”
İnsani oluşumun bir tabanı olarak, yerin mimarlıktan daha fazla yetkinlik gerektiren bir öge varlığına bürünmüş çizilmiş Tertipli unlar dedi ki:
“Biçim, fonksiyon ya da gereç kategorisi mimarlığının asli ögeleri. Yer kutusunda, Arapçadaki kane fiilinden türeyen ve Oluşum meydana geldiği yer olduğunu hatırımızda kavramak, insani varoluşun lakin yerle mümkün olduğunu anlamamız. Mimarlık da bu Oluşum ve onun varoluşla münasebetini düzenlenmiş bir disiplindir. Şimdiki mimar aksiyonlar, yerle mimarlık merkezindeki ilgiyi bu türlü dağıtma alanında bir mahiyet arz etmiyor ne yazık ki. Münasebetiyle çağdaş vakitlerde yerle kurduğu ilgi zafiyetleri had safhaya çıkmış bir mimarlık aksiyonundan kelam etmek mümkündür. Burada, temel olarak iki durumdan bahsedebiliriz: yeri açmak ya da yerin yaradılışla bağlantıları tıklamak. Turgut Cansever’in söylediği üzere, yer, yani kevn ya da oluşan hali, dinamik bir dağın altında. Burada Allah, bu yaratılış, yani oluşan halinin daima hatırlatıyor. Velhasıl, yaratma her daim devam ediyor. Denilebilir ki oluşan halinin önünü tıkayı ya da buna kendi açan, idrak eden iki mimarlık tutumundan bahsedilebilir. Münasebetiyle, Allah’ın her bir an bir şen de olduğunu fark eden ve kendini buna açan ya da bunun önünü tıkayamayan yer uğraşısının ismidir mimarlık aslında.”
Halil İbrahim Nizamlı, mimarlıkla kalıcılık temelinde yaman bir ilgi bulunduğunu kaydederek, kelam konusu ilginin çağdaş insanın içinde bulunduğu kıkırdaklardan kaynaklandığını ve çağdaş mimarın da bu alakanın bir kesimi olduğunu aktardı.
Kalıcılık isteğinin, vücudun mumyalanarak devamını arzulayan tutuma benzediğine dikkat çeken Nizamlı, şöyle devam etti:
“Kalıcılık, bir bina yapmanız ve onun kalması, bu binanın fizikî ögesi, cismi, maddi ögesi ile alakalı değildir. Kalıcılığın, bu manada makus tarafı, yerin dinamik konuk engelleyici ve birtakım açılımları kapatıcı bir şeyse, o eser, olumsuz manada bir kalıcılığı hedeflemektedir ve buna çağdaş insanın ve mimarın açmazı diyebiliriz. Turgut Cansever, son yapıtlarını yayımladığı listede şu başlıklar lisana getirmiştir: ‘Evet, yapıyı yaptık. Artık biz buradan, bir mimar ya da müellif olarak nasıl geri çekilebiliriz?’ Yani, bir sanatkar olarak kendi varlığımızı bu yapıttan nasıl giderebiliriz? Bu, o yapılan binanın yıkılıp yok olması demek değildir elbette. Kelam konusu tabir bize, o güneş kadar oluşan kültürel hafıza ve mekansal idrakın bir kesimi yapabilmek için, senin nev zuhur yani çağdaş bir biçimde kurdun yapıdan feragat edilmesi gerektiğini söylüyor bize. Çağdaş mimar ya da çağdaş insan ise kalıcılık istenciyle bu feragati kolay kolay yapamıyor.”
“Deprem formülü kolay: Az katlı bina, herkese tabiattan faydalanma hakkı ve hafif teknolojiler kullanmak”
Doç. Dr. Halil İbrahim Düzenli, sarsıntının teknoloji, yöneticilerle ilgili düzenlemeler ve onarım olmak üzere, birbiriyle bağlantılı üç boyutta olduğunu ve afet olmadığını bir gerçek olarak görülmesi gerektiğini dile getirdi.
Depremleri, yaratılışın bir bölümü olarak kabul etmek ve bu gerçekle barışık olmak üzere genişleyen işaretler veren Sistemli, “Deprem, bir yer hareketidir ve bin yıllar olan bir gerçekliktir. Ayrıyeten biz kimi zelzelelerle kentlerin yıkıldığını da ayrılmamız. Asgarî can kaybı ve güvenlik içinde olmaktır. Bunu yapmak için, ilişkilerimiz araçları var. Sorunlar bu araçları kullanarak, başka bir deyişle tarihimizi hakikati bir biçimde kanalize edip etmediğimizdir. Sanayisini ürettik ve kuşandık. Bu, betonarme dediğimiz olgudur. Bu şekilde, bu coğrafyadaki bütün alternatifleri, neredeyse bütünüyle ortadan kaldırdık.” değerlendirmesinde bulundu.
Düzenli, zelzeleye yönelik analiz tekliflerine de değinerek, “Depremin tahlili, hafif yapı türleri, az katlı binalar ve yer idrakiyle bağlı komşuluklar ve kentler rotasyontur. Cansever’in 2 cilt halinde tutulduğu, 1999 zelzelesinden sonra raporlaştırılmış çalışmalarımıza karşı ayakta duruyor. Biz buna ‘ufki şehir’ değişim ve dünyanın dört bir yanında buna uygun yapılar, kentler var.Bu manada derinlikli bir sürdürülmemize de gerek yok.Sormamız gereken soru şudur: Nitelikli, beşere yaraşır, insanın varoluşuna yaraşır çevreler üretebildik mi üretemedik? Yani, bizim bu çevreyi üretmemiz gerekiyorsa, bunu üretebilseydik, zelzele esasen bizim için bir sorun olmayacaktı. diye konuştu.
“Tekil projelerden fazla, çoklu bir mahalle ve kente çatımız var”
Düzenli, mimarlığın sanatla olan münasebetine dikkat çekerek, şu bilgileri verdi:
“Toplumun her bir katmanının çizdiği sanatsal iş manalıdır ve topluma bir etkisi vardır. 16 ya da 17. yüzyıldaki bir şiiri ya da minyatürü, yani bir yüksek sanat yapıtını ele alacaktır. Bu yapıtları, herkesin görmesi için gerçekçi değil. Halbuki bu eserler, bir yandan da toplumların vardıkları en üst noktalar. Onlar, sanatkarane duruş sahibi insanların, tüm topluma, onların yerlerine, fikirlerine ve yapıtlarına göre bir eserler ortaya koyar durumlarıdır. O insanların bu karşılaştırma yaptığı için kabahatli, başka bir deyişle, toplumdan farklı, üstte görülerek suçlanmaları haklı değildir. De mimarlığın yüksek sanat yapıtları üretmesi benim arzuladığım bir endişe. Bugün itibariyle bu yapıtların yalnızca onu ürettiği bir göz bakanı, tek seferlik bir yüzü yok. Geçmişe, bu eserlere bir bilgi zincirine, bu vaktin bir halkasını eklemlenmesinin hiçbir mahsuru yoktur.”
Turgut Cansever’in de yüksek sanatla ürettiğini vurgulayan Sistemli, “Cansever, yüksek sanatla üretilmiş ürünler olabilir ama bütün toplum bu yüksek sanatla üretilmiş konutlara sahip olma ve kullanma hakkı vardır diyordu. 16 ve 17. yüzyılda Kütahya, Kastamonu, Tokat’ta yüksek sanatla Konutlara bakarak, burada üretilen modelin üzerinde düşünebiliriz. Bu şekilde yaparak, ‘Onları nasıl bedene alabiliriz?’ diye baş yormak, yüksek sanatla eser vermek kadar değerlidir, diye düşünüyorum. Bu manada, tekil projelerden fazla, çoklu bir mahalle ve kente dayandığımız var. aksiyonun, varoluşa dair bize söylediği şey, kulaklarımızın bilgisi olsun.” tabirlerini kullandı.
Ülke olarak sağlıklı kent temini için gerekli olan toprak bilgilerine sahip olunduğu, bunun için gerekli ögenin bir idare rejimi ve planlama yaklaşımı olduğunu vurgulayan Nizamlı, geçmişten gelen ve üzerinde yaşanılan bir yapı bakiyesini olduğunu ve “Yapılması gereken mimari eylem, mahalle odaklı ve yapı teknolojikne uygun kentler” inşa etmektir.” dedi.
